در یک شب تاریک که هوا صاف است، شما می‌توانید صدها ستاره را در آسمان ببینید که سوسو می‌زنند. این ستارگان، مانند خورشید کُرات عظیمی از گازهای سوزان می‌باشند؛ اما چون بسیار دورتر از خورشید هستند، کمرنگ‌تر به نظر می‌رسند. نور نزدیک‌ترین ستارگان، سال‌ها طول می‌کشد تا به ما برسد. ما ستاره‌ها را از میان هوایی می‌بینیم که پیوسته درحال وزیدن است؛ بنابراین نور آن‌ها ثابت به نظر نمی‌رسد و ما فکر می‌کنیم که چشمک می‌زنند.
یک ستاره می‌درخشد زیرا در مرکز آن، ذرات گاز هیدروژن به یکدیگر ساییده می‌شوند و انرژی هسته‌ای آزاد می‌کنند. دانشمندان این پدیده را «ترکیب هسته‌ای» می‌نامند.
خورشید در بین میلیون‌ها ستاره، یک ستاره معمولی است. آن‌ها با سرعت در فضا درحال حرکت هستند؛ اما به خاطر بُعد مسافت، ثابت به‌نظرمی‌رسند. در عین حال، طرحی که آن‌ها در آسمان ایجاد می‌کنند، ثابت است. شما گهگاه ممکن است آن‌چه را که مردم، ستاره ثاقِب می‌گویند در پهنه آسمان دیده باشید. آن‌ها واقعاً ستاره نیستند؛ بلکه شهاب هستند که از تکه‌های سنگ یا ذرّات گـَرد و غبار فضایی تشکیل شده‌اند و پس از ورود به جوّ زمین، شعله‌ور می‌شوند.
ستاره‌ها چگونه ایجاد می‌شوند؟
در تمام اوقات، ستارگانی در حال ایجاد شدن هستند. تشکیل آن‌ها از خوشه‌های گاز و گرد و غبار فضایی آغاز می‌شود. پس از آن که مواد به یکدیگر پیوستند، نیروی جاذبه آن‌ها باعث تراکم شدیدتر می‌گردد و بتدریج مرکز آن‌ها گرم‌تر و متراکم‌تر می‌شود؛ تا این که گازهای آن به‌قدری داغ و فشرده می‌شوند که ترکیب هسته‌ای آغاز می‌گردد. وقتی این فعل و انفعال ایجاد شود، یک ستاره جدید متولد می‌شود.
اخترشناسان در جستجوی کشف ستاره‌های جدید در میان ابرهای گازی فضا هستند. اغلب، تعداد زیادی ستاره نزدیک یکدیگر و در میان ابرهای گازی ایجاد می‌شوند و به شکل خوشه درمی‌آیند. کوچکترین ستاره‌ها تقریباً شامل یک دهم موادی هستند که در خورشید موجود است و بزرگترین آن‌ها ممکن است پنجاه برابر خورشید جرم داشته باشد.
👇 نور قرمز و آبی ستاره‌هاکه از ابرهای گازی‌اطراف آن‌ها منعکس‌می‌شود، این قسمت‌آسمان را به‌صورت‌عجیبی رنگی کرده‌است. درخشان‌ترین ستاره که درقسمت پایین و سمت‌چپ قرار دارد، آنتارِس می‌باشد.درست در سمت راست‌آن، یک دسته ازستاره‌های کروی شکل‌هستند که اِم چهارنام دارند.در بالای ستاره آنتارِس،شما می‌توانیدابرهایی ازگرد و غبار تیره و تاریک‌را ببینید که نورستاره‌های پشت‌سر خود را و محو می‌کنند.
درخشان‌ترین ستاره در آسمان «سیریوس» نام دارد که گاهی اوقات هم «داگ استار» نامیده می‌شود. نزدیک‌ترین ستاره (بعد از خورشید) ستاره «پروکسیماسنتوری» است که 3/4 سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره متعلق به ستارگان سه‌گانه‌ای می‌باشد که آلفا سِنتوری نامیده می‌شوند. دو ستاره دیگر کمی دورتر از آن واقع شده‌اند.
تقریباً 5780 ستاره وجود دارد که می‌توان آن‌ها را با چشم غیرمسلح و بدون تلسکوپ دید و در حدود 2500 عدد از آن‌ها، از یک نقطه روی زمین در تمام شب‌هایی که هوا صاف و آسمان تاریک می‌باشد، قابل رؤیت هستند.
ستاره‌ها چگونه تغییر می‌کنند؟
ستاره‌ها برای همیشه ماندنی نیستند. آن‌ها در مرکز خود که بسیار داغ است، از گاز هیدروژن، انرژی هسته‌ای تولید می‌کنند؛ اما زمانی می‌رسد که تمام سوخت آن‌ها مصرف شده است. وقتی این اتفاق بیفتد، ستاره تغییر می‌کند و سرانجام می‌میرد. ستاره‌های قدیمی منبسط شده و به‌صورت کُرات عظیم و قرمز رنگی درمی‌آیند. آن‌ها می‌توانند مقداری از گازهای خود را به‌صورت حلقه بزرگی از دود به فضا بفرستند. اخترشناسان می‌توانند ستاره‌هایی از این قبیل را در مرکز پوسته‌هایی از گازهای سوزان ببینند.
خورشید که حدود 5000 میلیون سال عمر دارد و حدس زده می‌شود که در نیمه راه عمر خویش باشد، در آینده دور، به‌صورت کُره عظیم و قرمز رنگی درخواهد آمد و سیّارات نزدیک خود را خواهد بلعید.
بعد از آن، منقبض شده و موادش آن قدر فشرده می‌شود تا به اندازه کُره زمین می‌رسد. سپس بسیار کوچک و سفید می‌شود و بتدریج محو می‌گردد. ستاره‌هایی‌که بسیار بزرگتر از خورشید بودند و با یک انفجار وحشتناک از بین رفته‌اند، اَبَر نواَختر نامیده می‌شوند.
اَبَر نواَختر
وقتی یک اَبَر نواَختر از بین می‌رود، برای چند روز بشدت می‌درخشد؛ آن چنان که گویی میلیون‌ها خورشید را در کنار هم گذاشته‌اند. درون یک ستاره منفجر شده که باقی مانده‌است، به‌صورت یک ستاره رادیویی به نام تَپ‌اختر در می‌آید که علامت صوتی می‌فرستد.
در کهکشان ما، اَبَر نواَخترهایی که نزدیک باشند، کمیاب هستند. تا به‌حال فقط سه اَبَر نواَختر ثبت گردیده است؛ اولی در سال 1054م توسط اخترشناسان چین، دومی در سال 1572م توسط تیکوبِراهِه و سومی در سال 1604م توسط کِپِلر. اخترشناسان به‌خاطر درخشندگی زیاد آن‌ها، اغلب موفق می‌شوند آن‌ها را در کهکشان‌های دور تشخیص دهند.
در سال 1987، یک اَبَر نواَختر در کهکشانی به نام ابرِبزرگ ماگلانیک که نزدیک به کهکشان ماست، منفجر شد که در کشورهای نیمکره جنوبی قابل رؤیت است؛ بنابراین اخترشناسان می‌توانند با دقت این حوادث مهم را بررسی کنند.
ستاره‌های دو قلو
خورشید یک ستاره منفرد است؛ اما در بین ستارگان، این یک امر کاملاً غیرطبیعی است؛ زیرا اکثر آن‌ها به‌صورت دوتایی هستند. نیروی جاذبه، آن‌ها را نزدیک هم نگه می‌دارد و آن‌ها به دور یکدیگر می‌گردند؛ مانند سیاراتی که به دور خورشید می‌گردند. درخشان‌ترین ستاره در آسمان، یعنی سیریوس، یک ستاره دوقلوست. نزدیک‌ترین ستاره‌ها به منظومه شمسی، یعنی پروکسیما سِنتوری و دو قرین آن، ستارگان سه‌گانه‌ای را می‌سازند که «آلفاسِنتوری» نامیده‌می‌شوند. در کهکشان «لیری» چهار ستاره وجود دارد که به «دوجُفت» مشهورند.
نام ستارگان
بسیاری از ستاره‌های درخشان، نام‌های خاصی دارند. اکثر آن‌ها از اخترشناسان عرب قرن‌های گذشته برای ما به ارث گذاشته شده‌اند. نام‌های عربی اغلب آن‌ها با دو حروف الف و لام شروع می‌شوند؛ مانند التیور، الدباران و اَلگُل. نام‌های دیگر از یونانی یا لاتین باقی مانده است. مانند: کاستور و پولوکس که نام دو قلوهای فلکی در برج ژمینی (جوزا) می‌باشد.
نام ستاره، همچنین بعد از نام برجی که در آن واقع شده‌است، می‌آید که با یک حرف لاتین آغاز می‌شود. به‌عنوان مثال، آلفا سنتوری که نزدیک‌ترین ستاره به ما می‌باشد.
ستاره‌های ضعیف‌تر، نامی ندارند و اخترشناسان، آن‌ها را تنها با شماره‌ای که در فهرستشان دارند، می‌شناسند.
👇 هلیکس نبولا، ستاره‌ای‌که در وسط حلقه صورتی رنگ قرار دارد، پوسته‌ای از گازهای‌سوزان را به فضا پرتاب کرده است.
رنگ‌های ستاره
اگر با دقت به ستاره‌های درخشان نگاه کنید، متوجه می‌شوید که بعضی از آن‌ها کاملاً قرمزند؛ در حالی که بقیه، سفید درخشان یا آبی هستند. خورشید، ستاره‌ای زرد است. رنگارنگی ستارگان حتی در عکس‌ها نیز مشخص است. ستاره‌ها با رنگ‌های مختلفی می‌درخشند؛ زیرا بعضی از آن‌ها از بقیّه داغ‌ترند. سطح خورشید حدود6000OC حرارت دارد. ستاره‌های قرمز حرارت کمتری دارند و ستاره‌های آبی یا سفید داغ‌ترند و حدود
10000OC یا بیشتر حرارت دارند.
غول‌ها و کوتوله‌ها
گرچه ستاره‌ها آن‌قدر دور هستند که حتی با بزرگترین تلسکوپ‌ها، فقط به‌صورت نقاط نورانی به‌نظر می‌رسند، اما اخترشناسنان دریافته‌اند که ستاره‌ها دارای حجم بسیار عظیمی هستند. ستاره‌شناسان غالباً ستاره‌های بسیار بزرگ را «غول» و ستاره‌های کوچکتر را «کوتوله» می‌نامند.
یک «غول» بزرگ برابر آن است که خورشید تا سیّاره مِریخ انبساط پیدا کند. درواقع، خورشید یک ستاره کوچک است؛ گرچه بعضی ستارگان از خورشید کوچکترند. یک ستاره کوچک که کوتوله سفید نامیده می‌شود، قطری کمتر از یک‌صدم قطر خورشید دارد. در مقابل، ستارگان بسیار بزرگی وجود دارند که تا صدها برابر حجم خورشید، انبساط پیدا کرده‌اند. در برج فلکی جبّار، ستاره درخشان قرمز رنگی وجود دارد که «بِتِل گیوز» خوانده می‌شود و حدود 500 بار از خورشید بزرگتر است. اگر ستاره بتل گیوز در وسط منظومه شمسی قرار گیرد، از زمین می‌گذرد و تقریباً تا سیّاره مُشتری را فرا می‌گیرد.
دستجات ستارگان
ستاره‌ها اغلب به‌صورت گروهی و خانوادگی هستند که اصطلاحاً به آن‌ها خوشه گفته می‌شود. یکی از دستجات ستارگانی که به آسانی قابل رؤیت می‌باشد، خوشه پروین یا عقد ثریاست که به آن، هفت خواهران نیز گفته می‌شود و در برج فلکی تاروس یا ثور قرار دارد. شش ستاره درخشان و نیز تعداد زیادی ستاره معمولی در تلسکوپ دیده می‌شود. عکس‌هایی که از خوشه پروین گرفته شده، نشان دهنده گازهای درخشانی بین ستاره‌هاست. تعداد بسیاری از دستجات زیبای ستاره، شبیه به خوشه پروین وجود دارد که هرکدام از چند صد ستاره تشکیل شده است.
👇پروین (ثریا) یک دسته متشکل از صدها ستاره است که حدود 50 میلیون سال قبل از ابرهای گـَرد و غبار و گاز به وجود آمده است. مه آبی‌رنگ، انعکاس نور ستارگان در باقی مانده ابرها می‌باشد.
سیّاراتی که به زمین نزدیک‌اند در مقایسه با ستارگان، با نور ثابت‌تری می‌درخشند. آن‌ها بیشتر شبیه بشقاب‌های درخشان هستند.
خیره شدن به ستارگان
شما می‌توانید این کار را از هر شبی که هوا صاف و تاریک باشد، شروع کنید؛ به شرطی که جای مطمئنی نزدیک خانه‌تان داشته باشید. سعی کنید از نور خانه‌ها و خیابان‌ها دور باشید. بتدریج چشم شما به تاریکی عادت می‌کند و می‌توانید ستاره‌های بیشتری را رؤیت کنید. ببینید چه طرحی را می‌توانید با ستارگان بسازید. به ستاره‌های پُرنور و کم نور توجه کنید. ببینید آیا می‌توانید ستاره‌های قرمز را پیدا کنید. طرح‌هایی از ستارگان را در صورت‌های فلکی خواهید یافت. در طول قرن‌ها، مردم از ستارگان شکل‌هایی در ذهن خود ساخته‌اند و نام‌هایی مخصوص به آن‌ها داده‌اند. جبّار، شکل مقابل، یک شکارچی بزرگ بود که در اساطیر یونان، پسر خدای دریا یعنی نپتون معرفی شده است.
بخشی از کتاب دانشنامه آکسفورد، علم و تکنولوژی از انتشارات پیام بهاران
صفحه 52-53-54