سیّارات

زمین یکی از نُه سیّارۀ بزرگی است که در منظومۀ ‌شمسی به دور خورشید می‌گردند. نام این سیّارات به‌ترتیب نزدیک بودن به خورشید عبارتند از: عطارد، زُهره، زمین، مِریخ، مُشتری، زُحل، اورانوس، نِپتون و پُلوتون. تاکنون سیّاره‌ای که به دور ستارگان دیگری‌ بگردد، یافت نشده است.
سیّارات با ستارگان تفاوت دارند؛ زیرا هیچ نوری از خودشان ساطع نمی‌کنند و درخشش آن‌ها به‌خاطر انعکاس نور خورشید است. بعضی سیّارات مثل ‌زمین، مانند توپی سنگی هستند؛ درحالی که مُشتری‌، زُحل‌، اورانوس و نپتون مانند توپ‌های بزرگی از گاز می باشند.

حلقه‌های دور سیّارات‌

زُحل به‌وسیلۀ منظومه‌ای از حلقه‌های زیبا احاطه شده ‌است. درواقع، این حلقه‌ها از مقدار زیادی گـَرد و غبار مخصوص و تعداد بی‌شماری قطعات سنگی با قطر کمتر از 200 متر (650 فوت‌) تشکیل شده است. برای ‌اولین بار، گالیله در سال 1610هنگامی که با تلسکوپ خود، به فضا نگاه می‌کرد، متوجه این ‌حلقه‌ها شد. با تلسکوپ‌های کوچک هم براحتی‌ می‌توان آن حلقه‌ها را دید.
اختر شناسان در سال 1977کشف کردند که ‌اورانوس هم دارای حلقه‌های نازکی است. البته این حلقه‌ها آن‌قدر کمرنگ هستند که تنها هنگامی که‌ اورانوس در مقابل ستاره‌ای قرار می‌گیرد و حلقه‌ها، برای چند لحظه، نور ستاره را قطع می‌کنند، قابل ‌رؤیت است. مُشتری نیز دارای حلقه‌های کم رنگی‌ است که در سال 1979 توسط سفینۀ کاوشگر ویجر1 کشف شد. در سال 1989 ویجر2 ، سه حلقه را در اطراف نپتون کشف کرد.

ماهواره‌های طبیعی‌

بسیاری از سیّارات دارای ماهواره‌های طبیعی (قمر) می‌باشند که به دور آن‌ها می‌گردند.بزرگترین قمرها به اندازۀ عطارد هستند ، اما بسیاری از آنها فقط قطعاتی از سنگ می‌باشند.
بزرگترین اقمار عبارتند از: قمر زمین، چهار قمر مُشتری که به‌وسیلۀ گالیله کشف شدند و به اسا‌می(یو، اروپا، گانی‌مید و کالیستو) نام‌گذاری شدند. همچنین قمر زُحل‌ تایتان و قمری که نپتون را دور می‌زند و تریتون نامیده‌ شده است. مِریخ، دو قمر کوچک دارد به‌ نام‌های ‌فوبوس و دیموس که دو واژۀ یونانی به معنی «ترس‌» و «وحشت‌» می‌باشند. مُشتری حداقل 16 قمر دارد و زُحل 20 قمر، اورانوس 15 و نِپتون 8 و پُلوتون یک‌ قمر به‌ نام چارون دارد.

عطارد

عطارد سیّارۀ سنگی کوچکی است که قطر آن4900 کیلومتر است و 58 میلیون کیلومتر از خورشید فاصله دارد. این سیّاره در مدت 88 روز، یک دور کامل به دور خورشید می‌زند و طی 59 روز، یک بار حول محور خود می‌چرخد. آن روی ‌عطارد که به طرف خورشید است حرارتی معادل
400‍CO دارد که در شب تا 170‍CO کاهش می‌یابد؛ زیرا در آنجا جوّی وجود ندارد تا حرارت را حفظ کند.

👇سفینۀ فضایی ویجز 1 در سال 1980، سه عکس جداگانه از طریق فیلترهای رنگی مختلف گرفت که ترکیب آنها این تصویر سیارۀ زحل را به وجود آورد. رنگ‌های عکس روشن‌تر شده است تا دسته‌های ابر و همچنین ‌حلقه‌های زحل را واضع‌تر نشان دهد.

این تصویر عطارد، حاصل ‌اتصال قطعات مختلفی است از عکس‌هایی که سفینه فضایی‌ مارینر 10 از فاصله‌ای در حدود 000/210 کیلومتری ‌(000/130 مایلی‌) این سیاره گرفته است. سطح آن تقریباً شبیه سطح ماه است با تعداد بسیار زیادی از دهانه‌های‌ آتش‌فشانی.

 

زُهره‌

زُهره از دیگر سیّارات، به زمین نزدیک‌تر و درخشان‌تر است. زُهره ‌سیّاره‌ای است جامد که 108 میلیون کیلومتر (67 میلیون مایل‌) از خورشید فاصله دارد. قطر این سیاره 12100 کیلومتر (7500 مایل‌) می‌باشد که کمی از قطر زمین کمتر است. زُهره دارای جوّ ضخیمی است که از دی‌اکسید کربن تشکیل شده و دما را مانند یک گُل‌خانه نگه می‌دارد و پوشیده از ابرهای متراکم است. دمای سطح آن به 500c

(932OF) می‌رسد که حتی از عطارد هم داغ‌تر است. به‌خاطر وجود ابرهایش، رؤیت سطح آن غیرممکن است؛ اما سفینه‌ها با استفاده از رادار، نقشه‌هایی از آن تهیه کرده‌اند که نشان دهندۀ‌ کوهستان‌ها، دشت‌ها و دهانه‌های آتشفشانی است.

زمین‌

از جهات بسیاری، سیّارۀ زمین در منظومۀ شمسی بی‌همتاست. شاید یکی از روشن‌ترین دلایل، وجود حیات در کرۀ زمین است. حیات، آن چنان که ما می‌دانیم، احتیاج به آب دارد و سه چهارم ‌سطح زمین به‌وسیلۀ اقیانوس‌ها پوشیده شده است. برخلاف دیگر سیّارات جامد، درون زمین بسیار فعال است و حرکات پوستۀ زمین‌ و فعالیت آتشفشان‌ها، کوه‌های جدید ایجاد می‌کند و از طرف‌ دیگر، باران و باد سطح زمین را می‌ساید.

👇سیّاره زمین از فضا به این شکل دیده‌ می‌شود. سرنشینان‌ آپولوی 17 در سال 1972 ، زمین را به این‌ شکل دیدند. سفیدی‌های پیچیده به هم، ابرها هستند و رنگ‌های آبی، اقیانوس‌ها. قطب جنوب در قسمت پایین و قاره آفریقا در قسمت بالا و سمت چپ می‌باشد.

-2 قطر زمین 12750 کیلومتر (7920 مایل‌) است و فاصله آن از خورشید 150 میلیون کیلومتر (93 میلیون مایل‌) می‌باشد.

 

مِریخ‌

مِریخ سیّارۀ جامد و کوچکی است با قطر 6800 کیلومتر (4200 مایل‌) و فاصله‌اش تا خورشید 229 میلیون کیلومتر است. سطح آن‌ تعدادی آتشفشان بزرگ‌ و خاموش و فرو رفتگی‌هایی را نشان می‌دهد. جریانی از آب در آن وجود ندارد و لایۀ دی‌اکسید کربن ‌آن بسیار نازک است. مریخ مانند زمین دارای فصول مختلفی است‌. در یک سال مریخ که تقریباً دو برابر سال زمین طول می‌کشد یخ‌های قطبی که از انجماد دی‌اکسید کربن تشکیل شده‌، در زمستان ‌بیشتر و در تابستان کمتر می‌شود.

👇این قسمتی از سیّاره ‌مِریخ است. سه نقطه‌ای که در یک خط قرار دارند، مخروطهای بزرگ‌ آتشفشان‌های خاموش‌ هستند.این شکاف‌‌ طولانی و تاریک، درّه ‌بسیار بزرگی است که درّه «مارینر» نام دارد.

-4 سطح مِریخ شبیه‌ بیابانی است به رنگ‌ِ قرمز نارنجی که از سنگ و خاک تشکیل شده است. این تصویر توسط سفینه ‌وایکینگ 2 که در سال 1976 در مریخ فرود آمد، گرفته شده است.

خُرده سیّارات‌

در فضای بین مدارهای مِریخ و مُشتری، هزاران قطعه سنگ به دورخورشید می‌گردند. آن‌ها را سیّارات کوچک یا خُرده سیّارات‌ می‌گویند. بزرگترین آن‌ها «کرس» نامیده می‌شود و اولین بار در سال‌1801 کشف شد. قطر آن 940 کیلومتر (590 مایل‌) می‌باشد. اکثر خُرده سیّارات شکلی غیرهندسی دارند. اختر شناسان فکر می‌کنند که خُرده سیّارات، قطعات کوچکی هستند که از زمان شکل‌گرفتن منظومۀ شمسی‌ باقی‌مانده‌اند.
سیّارۀ زمین از فضا به این شکل دیده‌ می‌شود. سرنشینان‌ آپولوی 17 در سال 1972 ، زمین را به این‌ شکل دیدند. سفیدی‌های پیچیده به هم، ابرها هستند و رنگ‌های آبی، اقیانوس‌ها. قطب جنوب در قسمت پایین و قارۀ آفریقا در قسمت بالا و سمت چپ می‌باشد.

 

 

مشتری و اقمارش‌

مشتری، بزرگترین سیّارۀ منظومۀ شمسی778 میلیون کیلومتر (483 میلیون مایل) از خورشید فاصله دارد و قطر آن در خط استوا 142800 کیلومتر (700/88 مایل) است؛ یعنی می‌تواند بیش از هزار کره به اندازۀ کرۀ زمین را در خود جای دهد و بیش از مجموع تمام سیّارات در خود مواد دارد. این سیّاره پس از زهره، از همه درخشان‌تر است.
همچنان که مشتری حول محور خود در مدتی کمتر از 10 ساعت یک دور کامل می‌زند، حلقه‌هایی از ابرهای رنگی به دور آن می‌چرخند. بر خلاف سیّارات جامد، مشتری مانند توپ بزرگی است که از گاز، عمدتاً هیدورژن، تشکیل شده و در زیر ابرهایش، سطح جامدی وجود ندارد. بزرگترین ابر آن که خال قرمز بزرگ نام دارد، حداقل از 140 سال پیش به این طرف وجود داشته است.
چهار قمر بزرگ مشتری، به راحتی با تلسکوپ‌های کوچک به صورت نقاط نورانی کوچکی نزدیک سیّاره، دیده می‌شوند. البته طرحی که آنها ایجاد می‌کنند روز به روز و همچنان که به دور مشتری می‌گردند، تغییر می‌کند. سفینۀ فضایی کاوشگر ویجر در سال 1979 ، عکسی از نزدیکی آن‌ها گرفت و برای اولین بار نشان داد که آن‌ها واقعاً چه شکلی هستند.
قمر «یو» از همه عجیب‌تر است . این قمر چندین آتشفشان فعال دارد که از خود سولفور خارج می‌کنند و سطح آن را به مخلوطی از رنگهای زرد، نارنجی و قرمز درمی‌آورند. در منظومۀ شمسی، سطح قمر «کالیستو» بیشترین دهانه‌های آتشفشان را دارد؛ اما دهانۀ آتشفشان‌های قمر «گانی مید» از هر کدام آن‌ها بزرگ‌تر است. سطح صاف و یخ‌آلود قمر «اروپا» به وسیلۀ چندین خط متقاطع، تاریک و مبهم پوشیده شده است.

👇 این سیّارۀ مشتری و چهار قمر بزرگ می باشد آن : یو، اروپا، گانی مید و کالیستو می‌باشد. عکس‌های جداگانه‌ای که توسط سفینۀ فضایی ویجر گرفته شده، به یکدیگر وصل شده است تا این منظرۀ فرضی تصویر شود.

 

 

اورانوس قطری برابر با 52400 کیلومتر (33000 مایل) دارد و فاصله‌اش از خورشید 2870 میلیون کیلومتر (1783 میلیون مایل) می‌باشد.

نپتون قطری برابر با 48600 کیلومتر (30000 مایل) دارد. فاصله‌اش از خورشید 4497 میلیون کیلومتر (2794 میلیون مایل) می‌باشد.

زُحل‌

زُحل از جهات بسیاری به مشتری شباهت دارد؛ ولی از آن کوچک‌تر است. قطر این کرۀ گازی در خط استوا 120000 کیلومتر است. تفاوت‌های اصلی آن با مشتری، یکی نوارهای ابر آن است که بسیار کم رنگ‌ترند، و دیگری حلقه‌های آن است که چشمگیر می‌باشند.
زُحل در مداری به فاصله 1427 میلیون کیلومتر(887 میلیون مایل) و در مدت 29 سال، یک دور کامل ‌به دور خورشید می‌زند. حلقه‌های زُحل نسبت به مدار ِ‌آن، زاویه دارند؛ در نتیجه ما این حلقه‌ها را در زمان‌های ‌مختلف با زوایای مختلف می‌بینیم.
بزرگترین قمر زُحل، «تایتان» نام دارد و تنها قمر منظومۀ شمسی است که دارای جوّ می‌باشد. دستگاه‌های سفینۀ کاوشگر ویجر کشف کرد که درصد بالایی از جوّ تایتان را گاز نیتروژن تشکیل می‌دهد. ابرهای متراکم و قرمز رنگ تایتان، رؤیت سطح جامد آن ‌را غیرممکن می‌سازد.

اورانوس، نِپتون و پُلوتون‌

از سیّارۀ عَطارد تا زُحل، همگی به‌قدر کافی درخشان ‌هستند و به آسانی با چشم غیرمسلح دیده می‌شوند. اورانوس اولین سیّاره‌ای بود که به کمک تلسکوپ کشف‌ شد. این سیّاره در سال 1781به‌طور اتفاقی توسط «ویلیام هرشل» کشف شد. چند سال که گذشت، اخترشناسان متوجه شدند اورانوس در مسیری که آن‌ها فکر می‌کردند، قرار ندارد. آن‌ها مشکوک شدند که شاید نیروی جاذبۀ سیّارۀ کشف نشده‌ای، اورانوس را به دنبال‌ خود می‌کشد. دو ریاضی‌دان مشغول به‌کار شدند تا محل‌ آن سیّاره را تعیین کنند. پیش‌گویی آن‌ها منجر به کشف‌ سیّارۀ نِپتون در سال 1846، گردید. بعضی اخترشناسان ‌مطمئن شدند که بایستی یک سیّارۀ دیگر نیز وجود داشته ‌باشد. آن‌ها به کاوش ادامه دادند، اما تا سال 1930 سیّارۀ ‌پلوتون هنوز کشف نشده‌ بود.
هر دو سیّارۀ اورانوس و نپتون شبیه توپ‌هایی از گاز و هر دو تقریباً چهار برابر زمین هستند. آن‌چه که سیّارۀ ‌اورانوس را عجیب می‌سازد، روش گردش آن حول محورخود است؛ زیرا محور آن با زاویۀ 98 درجه به سمت‌ راست، کج شده است به‌همین خاطر به‌نظر می‌رسد که این ‌سیّاره روی یک پهلو خوابیده است. سیّارۀ نپتون یک قمر بزرگ دارد به ‌نام «تریتون‌» که تقریباً اندازۀ کرۀ زمین است. سیّارۀ نپتون حداقل هفت قمر دیگر دارد.

دورترین سیّاره، یعنی پُلوتون، یک سیّارۀ کوچک و منجمد است که تقریباً به اندازۀ کرۀ ماه می‌باشد و یک قمر به ‌نام «کارُن‌» دارد. پُلوتون روی مدار بیضی شکل خود، هر 248 سال، یک‌بار خورشید را دور می‌زند و فاصله‌اش با خورشید بین 4400 تا 7400 میلیون کیلومتر (2700 تا 4600 میلیون مایل‌) تغییر می‌کند. با این فاصله، پلوتون‌ حرارت بسیار کمی دریافت می‌نماید؛ به طوری که دمای آن ‌چیزی در حدود 230- (382CO-)است.

👇این یک تصویر خیالی زحل و پنج قمر آن، از عکس‌های واقعی که ‌سفینۀ ویجر فرستاده‌ تهیه شده است. بزرگترین کره که در تصویر مشاهده می‌شود «دیون» نام دارد و دیگرکُرّات در جهت حرکت‌ عقربه‌های ساعت‌ عبارتند از: اِنسِلادوس، ریا، میماس، و تیتس. زمینه پُرستاره،نقاشی است.

 

تشخیص سیّاره‌

زُهره، مِریخ، مُشتری و زُحل، همگی در آسمان می‌درخشند؛ به همین ‌خاطر، دیدن آن‌ها آسان است و شما به راحتی می‌توانید تشخیص‌ دهید که آن‌ها سیّاره هستند؛ زیرا با نور ثابتی می‌درخشند و برخلاف ‌اکثر ستارگان، چشمک نمی‌زنند. سیّارات، هر شب در آسمان دیده‌ نمی‌شوند؛ زیرا درحال گردش به دور خورشید هستند. شما می‌توانید با مراجعه به جداول ماهیانۀ فضایی که در روزنامه‌ها یا مجلات‌ کیهان‌شناسی چاپ می‌شوند، از زمان رؤیت آن‌ها اطلاع حاصل کنید.

شیء درخشانی که هنگام شامگاه در غرب آسمان یا هنگام طلوع فجر در شرق آسمان می‌درخشد بدون شک سیّارۀ زهره است. مریخ به وضوح‌ رنگی متمایل به قرمز دارد و مُشتری و زُحل، زرد رنگ به ‌نظر می‌رسند. چنانچه دوربین دوچشمی در اختیار دارید، سعی کنید از درون آن، یکی از سیّارات را ببینید و از آن چه که می‌بینید طرحی ‌بکشید.

---

بخشی از کتاب دانشنامه آکسفورد، علم و تکنولوژی از انتشارات پیام بهاران

صفحه 46-47-48-49