عدسی‌ها مانند آن چه که شما در عینک‌ها می‌بینید، قطعاتی از شیشه یا پلاستیک هستند که به‌طرز مخصوصی شکل داده شده‌اند تا شعاع نوری را که از آنها می‌گذرد، بشکنند. دو نوع عدسی وجود دارد: عدسی‌های محدّب که برآمده هستند و قسمت میانی‌آن‌ها کلفت‌تر است. یک ذره‌بین شیشه‌ای در واقع یک عدسی محدّب است که اشیاء را بزرگتر نشان می‌دهد. نوع دیگر، عدسی‌های مقعّرند که به طرف داخل فرو رفتگی دارند؛ یعنی وسطشان باریک‌تر است. عدسی‌های مقعّر اشیاء را کوچکتر نشان می‌دهند. عینک‌هایی که به‌وسیلۀ افراد نزدیک بین استفاده می‌شود، عدسی‌های معقر دارند.
دیدن به‌وسیلۀ عدسی‌ها
اگر شما یک عدسی محدّب را بین پنجره و یک صفحۀ مقوا قرار دهید، عدسی، تصویر کوچک و بر عکسی از پنجره را روی مقوا می‌اندازد. ما این گونه عکس را «تصویر» می‌نامیم. ما غالباً از عدسی‌هایی استفاده می‌کنیم که آنها را در چشمانمان می‌گذاریم. آنها در درون چشم ما تصویری از آن چه که ما به آن نگاه می‌کنیم، ایجاد می‌کنند. به همین طریق، عدسی‌دوربین عکاسی، تصویری روی فیلم داخل دوربین ایجاد می‌کند. میکروسکپ‌ها، دوربین‌ها و تلسکوپ‌ها برای این که ما بتوانیم چیزهایی را که خیلی کوچک‌اند یا خیلی دورتر از آن‌اند که به‌وسیلۀ چشم دیده شوند، ببینیم، از عدسی‌ها استفاده می‌کنند.
👇عدسی مقعر شعاع‌های نور را از هم، دور می‌کند و عدسی محدب شعاع‌های نور را به هم نزدیک می‌کند.
تلسکوپ‌ها
ساده‌ترین نوع تلسکوپ از یک لوله که در هر سر آن یک عدسی قرار دارد، تشکیل شده است. این نوع تلسکوپ، تلسکوپ «نجومی» نام دارد. عدسی‌جلویی، نور را جمع می‌کند و عدسی‌ای که شما از درون آن نگاه می‌کنید، «عدسی چشمی» نامیده می‌شود و تصویری را که شما نگاه می‌کنید بزرگ می‌کند.
تلسکوپی که نور را توسط یک آئینه منحنی جمع می‌کند «انعکاسی» نامیده می‌شود. آئینه اصلی، نور را در آئینه کوچکتری متمرکز می‌کند که نهایتاً به عدسی‌چشمی منعکس می‌شود. تلسکوپ‌های بسیار بزرگ همیشه از نوع انعکاسی هستند؛ زیرا عدسی‌های بزرگ به علت وزن زیادشان خم می‌شوند و نمی‌توان آنها را سر پا نگه داشت. هر چه آئینه یا عدسی تلسکوپ بزرگتر باشد، اجسام کوچکتری را می‌توان دید و نیروی بزرگ نمایی بیشتری دارند. اخترشناسان، تلسکوپ‌هایی را ترجیح می‌دهند که آئینه‌اش تا آنجا که ممکن است، بزرگ باشد.
👇 یک تلسکوپ نجومی، شعاع‌های نور را از سیارۀ دور دست گرفته و به‌وسیلۀ عدسی‌اصلی، متمرکز می‌کند. تصویر سیاره در مقابل عدسی چشمی ایجاد شده و عدسی چشمی‌تصویر را بزرگ می‌کند. اما یک تلسکوپ انعکاسی، شعاع نور را از سیارۀ دور دست گرفته و به وسیلۀ یک آئینۀ منحنی بزرگ، متمرکز می‌کند. در تلسکوپ نجومی، تصویر توسط عدسی چشمی بزرگ می‌شود.
بزرگترین تلسکوپ انعکاسی‌در دنیا، آئینه‌ای به قطر شش متر دارد. تلسکوپ‌های رادیویی از این هم بزرگتر هستند. آنها به جای شعاع‌های نوری، امواج رادیویی را متمرکز می‌کنند و می‌توانند اجسام بسیار دور را در کهکشان‌ها ببینند. امواج رادیویی طول موج بزرگ‌تری نسبت به امواج نوری دارند؛ بنابراین احتیاج به صفحۀ منعکس‌کنندۀ بزرگ‌تری دارند. بزرگترین رادیو تلسکوپ در دنیا صفحه‌ای به قطر 100 متر دارد.
دوربین‌های دو چشمی
مردم وقتی می‌خواهند چیزی مثل پرندگان را از راه دور زیر نظر بگیرند و آنها را بزرگتر ببینند، غالباً از دوربین‌های دو چشمی استفاده می‌کنند. دوربین‌های دوچشمی، درست مانند یک جفت تلسکوپ است که هرکدام برای یک چشم می‌باشد. آنها منشورهایی در خود دارند (قطعاتی از شیشه به شکل هرم) که نور را در جهت مارپیچی منعکس می‌کند و همین خاصیت، دوربین را از یک تلسکوپ به مراتب کوچکتر می‌کند، منشورها باعث می‌شوند که تصویرِ معکوس، مستقیم دیده شود. با دوربین دو چشمی، شما می‌توانید از هر دو چشم خود استفاده کنید و به این ترتیب، فاصله را هم تشخیص دهید؛ درحالی که این عمل با تلسکوپ غیرممکن است.
👇دوربین‌های دو چشمی، در واقع دو تلسکوپ کنار هم هستند با منشورهایی که باعث کوتاهی طول دوربین می‌شوند و تصویر را مستقیم نشان می‌دهند.
اگر روی دوربین علامت 30×8 خورده باشد، بزرگ‌نمایی آن 8 برابر است؛ یعنی دوربین، اشیاء را هشت برابر بزرگ می‌کند و قطرعدسی شیئی 30 میلی متر است (2/1 اینچ). هر چه قطر عدسی‌ها بزرگتر باشد، نور بیشتری جذب کرده و تصویر روشن‌تری ارائه می‌دهد.
دوربین اُپرا
شبیه دوربین دو چشمی‌است، اما احتیاج به منشور ندارد بلکه عدسی‌های آن طوری تنظیم شده‌اندکه بزرگ‌نمایی‌کمتری دارند و دور نمای باریک‌تری می‌دهند.
میکروسکوپ‌ها
یک میکروسکوپ، اشیاء را به مراتب بزرگتر نشان می‌دهد و به ما امکان می‌دهد که چیزهای خیلی کوچک را که به شکل معمولی دیده نمی‌شود، ببینیم. میکروسکوپ از ذره‌بین، خیلی قوی‌تر است؛ زیرا حداقل دو عدد ذره‌بین دارد.حتی یک میکروسکوپ کوچک می‌تواند به راحتی اشیاء را صد برابر بزرگ کند؛ بنابراین یک تار مو در زیر میکروسکوپ، یک سانتی‌متر عرض خواهد داشت و حال آن که یک دهم میلی‌متر عرض دارد. نمونه‌ای را که شما می‌خواهید ببینید باید خیلی نازک باشد زیرا نور از درون آن عبور کرده و به میکروسکپ وارد می‌شود. بعضی‌چیزها به قدری کوچک هستند که با میکروسکوپ‌های معمولی دیده نمی‌شوند؛ اما بسیاری از آنها را می‌توان با میکروسکوپ‌های الکترونی مخصوصی دید.
بخشی از کتاب دانشنامه آکسفورد، علم و تکنولوژی از انتشارات پیام بهاران
صفحه 20-21