فضانوردان افرادی هستند که زمین را ترک کرده، به فضا سفر می‌کنند. در روسیه، فضانوردان به «کازمونات» معروف‌اند که اولین آنها «یوری گاگارین» بود که در 12 آوریل 1961در سفینه خود یک بار زمین را دور زد. کرۀ ماه، دورترین نقطه‌ای است که یک فضانورد از زمین به آن سفر کرده است. «نیل‌آرمسترانگ» و «ادوین‌آلدرین» از آمریکا، اولین کسانی بودند که در تاریخ 20 ژوئیه 1972در ماه فرود آمدند. از آن زمان تاکنون10 فضانورد دیگر به ماه سفر کرده‌اند که آخرین سفر در سال 1972بوده است و اکنون برای سفر به مریخ برنامه‌ریزی می‌شود.
زندگی در فضا
یکی از بزرگترین مسائل برای فضانوردان، مسأله بی‌وزنی است. در یک ایستگاه فضایی اگر فضانوردان بخواهند در یک جا ثابت باشند، مجبورند خود را به چیزی متصل کنند. آنها در کیسۀ خواب و در حالی که خود را با تسمه بسته‌اند می‌خوابند. غذایشان به شکل‌معمولی است؛ اما حالت چسبندگی دارد تا به قاشق بچسبد و نوشابه‌هایشان در قوطی‌های سر بسته است و بایستی با نی نوشیده شود؛ در غیر این صورت، مثل‌حباب در اطراف پراکنده می‌شود. آنها درون کیسه‌های مخصوصی که دارای دوش می‌باشد، استحمام می‌کنند تا از شناور شدن آب در محیطِ سفینه جلوگیری شود. همچنین مجبورند از توالت مخصوصی استفاده کنند که دارای پنکه‌ایست که جریان هوای شدیدی را به داخل می‌مکد؛ آن چنان که ادار و مدفوع به درون توالت مکیده می‌شود. حالت بی‌وزنی همچنین روی بدن فضانوردان تأثیر می‌گذارد و آنها مجبورند پیوسته و بشدت ورزش کنند تا سلامتی خود را حفظ کنند.
آموزش فضانوردی
قبل از این که فضانوردان به فضا بروند، مجبورند تا تمام تمریناتی را که برای زندگی در فضا لازم است، انجام دهند. برای عادت کردن به حالت بی‌وزنی، آنها با هواپیمایی پرواز می‌کنند که پس از صعود در یک حرکت اکروباتیک و در مسیر مخصوص منحنی شکلی، شیرجه می‌رود؛ به طوری که فضانورد می‌تواند در کابین خود به حالت شناور درآید. و نیز برای تمرین کنترل سفینه، از سیمولاتور که کاملاً هم اندازه و شبیه سفینه است ولی روی زمین قرار دارد استفاده می‌شود.
کار در فضا
فضانوردان در ایستگاه فضایی بشدت کار می‌کنند و کرۀ زمین و ستاره‌ها و کهکشان‌های دور دست یا فضای اطراف آنها را مورد مطالعه قرار می‌دهند. آنان همچنین تأثیراتی را که بی‌وزنی روی آنان، روی گیاهان در حال رشد و روی حشرات کوچکی مانند عنکبوت‌ها و زنبورها می‌گذراند، اندازه‌گیری می‌کنند. ساختن بعضی کریستال‌ها و آلیاژها (ترکیب فلزات) در روی زمین بسیار سخت است؛ زیرا نیروی جاذبه روی مواد مذاب تشکیل دهندۀ آلیاژ اثر می‌گذارد. فضانوردان در فضا می‌توانند کریستال، آلیاژ و همچنین بعضی داروها را برای مصرف در زمین تهیه کنند.
👇فضانورد «گویان بلوفورد» در لحظۀ فرو رفتن در استخر آموزشی در مرکز فضایی جانسون. کار در ته این استخر عمیق، مشابه کار در محیط بی‌وزنی است.
لباس‌های فضایی
هنگامی که فضانوردان در فضا، سفینه خود را ترک می‌کنند، باید لباس فضایی مخصوص همراه با کلاه و دستکش ویژه‌ای بپوشند. این وسایل از لایه‌های متعددی تشکیل شده که فضانورد را در مقابل تشعشعات و گرد و غبارهای فضایی، حفظ می‌کند. داخل لباس، لایه‌ای باد شده (شبیه بالون) وجود دارد که به بدن فضانورد فشار می‌آورد. اگر این فشار نباشد، خون فضانورد به جوش می‌آید.در این لایه، لوله‌هایی وجود دارد که در آنها آب خنک جریان دارد تا حرارت بدن را که در آنجا حبس شده‌است به کوله‌پشتی ببرد. در کوله‌پشتی، ذخیرۀ برق و گاز اکسیژن برای تنفس فضانورد وجود دارد. هنگامی که فضانورد به راهپیمایی در فضا می‌پردازد یک رشتۀ محکم، او را به سفینه متصل می‌سازد تا از رها شدن او در فضا جلوگیری کند. در سطح ماه، فضانوردان از وسیلۀ مخصوصی استفاده می‌کنند که به آن، ماه‌پیما گفته می‌شود و با نیروی چند باطری حرکت می‌کند.
شغل خطرناک
مأموریت‌های طولانی در فضا، برای فضانوردان مسائلی را ایجاد می‌کند. تشعشعات شدیدی که در فضا وجود دارد، می‌تواند موجب سرطان شود. دانشمندان فضایی، باید موادی را پیدا کنند که به اشعه‌های خطرناک، اجازۀ ورود به سفینه را ندهد. بی‌وزنی هم اثرات بدی روی بدن انسان می‌گذارد؛ یعنی تعادل بدن را بر هم زده، بیماری مخصوصی ایجاد می‌کند که به آن بیماری ِ «فضا» می‌گویند. البته این بیماری پس از مدتی رفع می‌شود. در فضا استخوان‌ها نازک شده و عضلات تحلیل‌می‌روند و باکتری‌ها که عامل بیماری هستند در شرایط بی‌وزنی سریع‌تر تکثیر می‌یابند؛ و مقاومت بدن کُند می‌شود.
اولین انسان در فضا
12 آوریل 1961م، یوری‌گاگارین از روسیه در ارتفاع 400 کیلومتر (250 مایلی) و با سرعت 29000 کیلومتر در ساعت (18000 مایل در ساعت) زمین را یک بار دور زد. زمان این سفر، تنها 108 دقیقه بود.
اولـین راهپیمایی فـضـایی «آلکسی‌لئونوف» در 18 مارس 1965م برای 12 دقیقه، سـفینۀ فـضـایی را ترک کرد.
طـولانی‌ترین اقـامت در فضا
در دسامبر 1987م «یوری رومانکف» از روسیه به رکورد 326 روز اقامت در فضا، در ایستگاه فضایی میر دست یافت. او مـجبور شد تا بـه طور اضطراری در اقیانوس آرام فرود آید.
فضانوردان مشهور
«یوری گاگارین» در سال 1934 در شهر قزاتسک روسیه، در یک خانوادۀ کشاورز و فقیر متولد شد. این شهر هم اکنون به نام او، «گاگارین» نام‌گذاری شده است. او اولین انسانی بود که به فضا سفر کرد. گاگارین در نوجوانی مدرسه را ترک کرد و در کارخانۀ فولاد سازی به کارآموزی پرداخت. سپس به کالج راه یافت و در آن جا، وارد باشگاه پرواز شد و به زودی به نیروی هوایی پیوست و شروع به پرواز با هواپیماهای جنگنده کرد. گاگارین جوان گمنامی بود. اولین سفینۀ فضایی که «وستوک» نام داشت و گاگارین را به فضا برد، بسیار کوچک بود. گاگارین در سال 1968 هنگامی که یک هواپیمای جدید را آزمایش می‌کرد، دچار سانحۀ هوایی شد و مرد.
👇«والنتیناترشکف» اولین زنی بود که به فضا رفت. او در سال 1937 در نزدیکی شهر ِ یاروسلاو روسیه به دنیا آمد و در مزرعه بزرگ شد. سپس در کارخانه‌ای به کارگری پرداخت و همزمان به ورزش چتربازی روی آورد و بعدها در سال 1962 به مأموریت فضایی پیوست.
👇«نیل آرمسترانگ» در سال 1930 در شهر «واپاکانتز» ایالت اوهایوی آمریکا متولد شد. در 16 سالگی به آموزش پرواز پرداخت و سپس‌خلبان نیروی دریایی شد.
بعدها در دهه 1950 به عنوان خلبان آزمایشی در «ناسا» (سازمان ملی هوا نوردی و فضانوردی آمریکا) مشغول به کار شد و بالاخره در سال 1962 به طرح‌های فضایی آمریکا پیوست.
اولین مأموریت او در سال 1966 در پرواز با سفینۀ ژیمینی 8 بود که زودتر از زمان مورد انتظار پایان یافت؛ زیرا او مجبور شد تا به‌طور اضطراری در اقیانوس آرام فرود آید. درسال 1969 به اتفاق دو فضانورد دیگر «آلدرین» و «کولینز» با سفینۀ آپولوی11 پرواز کرد و سرانجام در 20 ژوئیه همان سال، او اولین فردی بود که در سطح ماه فرود آمد. او در لحظه‌ای که از سفینۀ ماه‌نشین پیاده می‌شد، گفت: «این یک قدم کوچک برای من است و یک پرش عظیم برای بشر!»
بخشی از کتاب دانشنامه آکسفورد، علم و تکنولوژی از انتشارات پیام بهاران
صفحه 40-41